Słowa wypowiedziane w 1945 roku przez Władysława Gomułkę posłużyły za tytuł wystawy w Muzeum PRL-u, na której przedstawiono różne modele komunizmu – w  Polsce, Niemczech Wschodnich, Rumunii oraz Jugosławii.

Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy! – słowa te wypowiedział w 1945 r. Władysław Gomułka, przywódca Polskiej Partii Robotniczej. Wyraził w ten sposób wiarę w wieczność nastających właśnie rządów komunistycznych, instalowanych z pomocą Związku Radzieckiego. Środkowo - wschodnia część przeoranej przez wojnę Europy stawała się sceną przemian politycznych wprowadzających w ten obszar świata nowe realia. Partie komunistyczne coraz pewniej kroczyły po władzę, po którą sięgnęły  w okresie paru powojennych lat. Cztery omawiane kraje – Polska, wschodnia część Niemiec, Rumunia i Jugosławia na prawie pół wieku miały stać się obiektem komunistycznego eksperymentu. Czy jednak ów eksperyment w każdym z tych państw przebiegał tak samo? Czy istniał jeden model komunizmu? Jak wyglądał stosunek czterech prezentowanych krajów do „Ojczyzny światowego proletariatu”, będącej patronem komunistycznych przemian w Europie Środkowo- Wschodniej? I wreszcie – jak na cztery odmienne sposoby żegnano się w nich z komunizmem i jakie konsekwencje to pożegnanie przyniosło?

Każdy ze wspomnianych krajów wchodził w epokę komunizmu z bagażem odmiennych doświadczeń, silnie naznaczonych wydarzeniami II Wojny Światowej, swoistego „bilansu otwarcia” opisywanego okresu. III Rzesza była w tym konflikcie agresorem. Podbijała i okupowała kolejne państwa, między którymi znalazła się m.in. Polska i Jugosławia. W odmiennej sytuacji znalazła się Rumunia, która przystąpiła do globalnego konfliktu w sojuszu z państwami Osi, aby pod koniec wojny zmienić front. Różnorodna była również sytuacja samych partii komunistycznych. Począwszy od posiadającej silną pozycję przed wojną, stłamszonej przez nazistów Komunistycznej Partii Niemiec, poprzez marginalne organizacje partyjne w Rumunii i Polsce, zyskujące jednak coraz silniejszą pozycję wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej do granic tych krajów aż do Komunistycznej Partii Jugosławii, licznej, zajmującej czołową pozycję w walce z okupantem. 

W odmienny sposób partie komunistyczne torowały sobie drogę do władzy. Rodzima partia komunistyczna w Jugosławii, która jeszcze podczas wojny zdobyła wsparcie militarne aliantów, stworzyła potężną siłę zbrojną i była w stanie praktycznie bez pomocy Armii Czerwonej wyzwolić terytorium kraju. Samodzielnie też rozprawiła się z przeciwnikami politycznymi i przejęła pełnię władzy. Partie polska, rumuńska i niemiecka korzystały natomiast z obecności sił radzieckich, z pomocą których zbudowały swoją pozycję i przejęły, często z użyciem przemocy stery rządów. 

W ciągu prawie pół wieku w odmienny sposób kształtowały się stosunki Związku Radzieckiego, który dążył do militarnej i politycznej kontroli w Europie Środkowo Wschodniej z czterema opisywanymi krajami. Najwcześniej swoje związki z "Ojczyzną światowego proletariatu" rozluźniła Jugosławia, wyrzucona z Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Socjalistycznych (Kominformu) w 1948 r.  Otworzyło jej to pole do prowadzenia niezależnej polityki zagranicznej i aktywnego uczestnictwa w „Ruchu Państw Niezaangażowanych” przy zachowaniu zmodyfikowanej wersji komunizmu. Do działań ZSRR dystansowała się również Rumunia, prowadząca zabarwioną nacjonalizmem politykę "narodowego komunizmu", czemu sprzyjała  ewakuacja wojsk radzieckich z obszaru kraju w 1958 r. W odmiennej sytuacji znajdowały się Polska i NRD, które ze względu na bazy wojsk radzieckich znajdujące się na ich terytorium nie mogły pozwolić sobie na podobny status, czego bolesnym symbolem były wydarzenia z 1953 r. w Niemczech Wschodnich.

Dopiero w latach osiemdziesiątych w systemie pojawiły się pęknięcia, których już nie udało się zespolić z użyciem polityki represji czy podwyżek płac. W warunkach kryzysu gospodarczego i liberalizacji polityki zagranicznej ZSRR  komunizm w Europie Środkowo - Wschodniej zmierzał do ostatecznego upadku,  który w każdym z czterech państw przebiegał według odmiennego scenariusza i przyniósł odmienne skutki. W Polsce opozycja zawarła z władzą kontrakt, który pozwolił na przeprowadzenie pierwszych częściowo wolnych wyborów, otwierających drogę do przemian demokratycznych. W Rumunii natomiast system kończył się rewolucją, która przy dźwiękach strzałów doprowadziła do obalenia dyktatorskich rządów Nicolae Ceauscescu. Agonia  komunistycznego państwa w Jugosławii, pozbawionego charyzmatycznego przywództwa Tity i targanego wewnętrznymi konfliktami, również doprowadziła do krwawego konfliktu skutkującego dekompozycją państwa jugosłowiańskiego. Przeciwny scenariusz był realizowany w NRD – upadek Muru Berlińskiego pociągnął za sobą zmiany prowadzące do ponownego zjednoczenia dwóch państw niemieckich. Władza, która "raz zdobyta, miała nigdy nie zostać oddana" odeszła w Europie Środkowo - Wschodniej do przeszłości, a ocena metod i skutków pożegnania komunistycznego eksperymentu jeszcze długo będzie przedmiotem sporów i debat.