W Roku Jana Matejki Muzeum Narodowe w Krakowie proponuje spojrzenie na dzieje Europy Środkowo-Wschodniej przez pryzmat twórczości najwybitniejszego i najpopularniejszego malarza polskiego historyzmu. Osią prezentacji w Gmachu Głównym MNK są wielkoformatowe płótna Kazanie Skargi oraz Rejtan, którym towarzyszą dziesiątki mniejszych prac, szkice i rekwizyty, pamiątki i dokumenty  – w sumie ponad trzysta obiektów, także ze zbiorów prywatnych i zagranicznych.

Wśród malarzy polskich nie ma chyba powszechniej znanego artysty niż Jan Matejko. Jego obrazy towarzyszą kolejnym pokoleniom Polek i Polaków, przynajmniej od rozpoczęcia przez nich edukacji historycznej, choć wtedy jedynie w postaci reprodukcji. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że twórczość Matejki ukształtowała wyobrażenia o najsłynniejszych wydarzeniach z historii narodu polskiego. Bitwa pod Grunwaldem tego artysty jest najmocniej wpisanym we wspólną świadomość polskim obrazem.

Jan Matejko jednak nie tylko opowiadał o polskich, w większości, dziejach, ale czynił to w sposób, który zdumiewał widzów zarówno w Krakowie czy Warszawie, jak i w Wiedniu czy Paryżu. „Skarga” i „Rejtan” witane były w stolicy Francji jako znak odrodzenia wielkiego malarstwa historycznego, które w drugiej połowie XIX w. przechodziło niewątpliwy kryzys. Ale twórczość Matejki bynajmniej nie była jedynie odnowieniem dawnych, choćby najświetniejszych formuł, lecz propozycją nowej, autorskiej koncepcji obrazowana „dziejowego wypadku”, tworzącej opowieść, w której także i dzisiaj możemy się przeglądać, kiedy pytamy „skąd nasz ród”, dlaczego trwamy jako wspólnota już ponad tysiąc lat, a także dostrzegając i starając się zrozumieć zjawiska dla tego trwania niebezpieczne.

Wystawa Matejko. Malarz i historia przybliża to fascynujące oblicze sztuki krakowskiego artysty, prezentując zarówno wspomniane obrazy wielkiego cyklu historycznego, jak i dziesiątki prac mniejszych formatem, ale doniosłych treścią - w sumie ponad trzysta dzieł ukazujących bogactwo tych dokonań. Przypomina także o społecznych zasługach Matejki, gromadząc liczne świadectwa wdzięczności i uznania kierowane na jego ręce.