Wzgórze wawelskie

Wapienne wzgórze wznoszące się nad Wisłą pośrodku Krakowa, dawny ośrodek władzy, tej legendarnej (związanej z mitycznym założycielem grodu Krakiem i jego potomkami) i historycznej: książęcej, biskupiej i królewskiej. Zwiedzanie znajdującego się tu kompleksu budowli zamkowych i sakralnych jest obowiązkowym punktem programu wycieczek – ale jakiż to przyjemny obowiązek!

Pierwsze ślady ludzkiej obecności na Wawelu pochodzą sprzed kilkudziesięciu tysięcy lat. Wzniesienie nad rzeką wśród bagien i mokradeł było już wówczas doskonałym schronieniem. Później według legendy zagnieździł się tutaj smok, któremu nie mogli dać rady najsilniejsi wojowie, a pokonał go dopiero sprytny szewczyk. Tę opowieść do dziś przypomina Smocza Jama u stóp Wawelu oraz stojący przed nią pomnik bestii.

Pierwsze trwałe zabudowania stanęły tu prawdopodobnie już w IX wieku, jeszcze przed powstaniem państwa polskiego, i służyły władcy zajmującego te ziemie plemienia Wiślan. Wraz z wcieleniem Krakowa i Małopolski do państwa Piastów Wawel pozostał ośrodkiem władzy świeckiej i kościelnej. W X wieku na wzgórzu stało kamienne palatium książęce i liczne kościoły, a po powstaniu w roku 1000 biskupstwa krakowskiego wzniesiono tu katedrę. Relikty najstarszych budowli (m.in. Rotundy Najświętszej Marii Panny z X wieku) oraz rekonstrukcję zabudowań z okresu wczesnego średniowiecza można dziś oglądać na wystawie Wawel Zaginiony. Wystawa prezentuje też model wawelskiego miasteczka, które wznosiło się na wzgórzu wokół zamku do końca wieku XVIII.

W XI wieku Wawel stał się jedną z głównych siedzib książęcych. Rozwijały się tu równolegle zabudowania świeckie i sakralne, przechodząc kolejno przez główne style: romański, gotycki i renesansowy. Ten ostatni, w wersji północnoeuropejskiej, osiągnął w tym miejscu swój szczyt za panowania ostatnich Jagiellonów – Zygmunta I Starego (zm. 1548) i Zygmunta II Augusta (zm. 1572). W XVI wieku Wawel był jednym z centrów kultury humanistycznej, a dwór królewski utrzymywał w Europie liczne kontakty artystyczne. Za sprawą włoskich architektów takich jak Bartolomeo Berecci dawny średniowieczny zamek przeistoczył się wówczas – nie zatracając funkcji obronnych – w rezydencję o charakterze pałacowym, z imponującym arkadowym dziedzińcem. Z dawnych wawelskich fortyfikacji zachowały się do dziś trzy baszty: Sandomierska, Senatorska i Złodziejska.

W XVII wieku główną siedzibą króla stała się Warszawa. Tam też przeniósł się dwór, a zamek wawelski zaczął podupadać. Kres jego świetności przyniosły w połowie XVII wieku najazdy szwedzkie. Czołową rolę zaczęły wówczas odgrywać dwór biskupi i katedra, która zachowała funkcję miejsca koronacji i królewskich pochówków. Jedynie ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski nie koronował się na Wawelu, lecz w Warszawie (1764).

W wyniku III rozbioru Polski (1795) Kraków został wcielony do Austrii i przez większą część XIX wieku Wawel pozostawał w dyspozycji wojska – najpierw jako szpital, a następnie koszary. Armia austriacka dokonała wówczas licznych zniszczeń, wznosząc zabudowania o charakterze obronnym i burząc średniowieczne wawelskie miasteczko. Ufortyfikowany Wawel został w połowie XIX wieku centrum Twierdzy Kraków. Dla Polaków wzgórze stało się wówczas istotnym miejscem pamięci narodowej i skarbnicą historycznych pamiątek, które mimo niesprzyjających okoliczności usiłowali otoczyć szczególną opieką. W tym celu konieczne okazało się uznanie zamku za jedną z oficjalnych rezydencji cesarskich. Udało się do tego doprowadzić dopiero w 1897 roku; trwała już wtedy wielka restauracja katedry, a zamek zaczęto odnawiać w roku 1905.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kontynuowano prace z myślą o przeznaczeniu Wawelu na okazałą rezydencję głowy państwa. Tę funkcję (będąc zarazem muzeum wnętrz historycznych) pełnił oficjalnie w latach 20. i 30. XX wieku, chociaż nie był ośrodkiem władzy centralnej – ta skupiała się w Warszawie. W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej zamek został siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka. Mimo grabieży udało się na szczęście uniknąć większych zniszczeń. Po wojnie przeprowadzono udaną renowację i sprowadzono z powrotem cenne zbiory dzieł sztuki (m.in. kolekcję renesansowych arrasów) i pamiątek historycznych, a Wawel został reprezentacyjnym muzeum prezentującym najcenniejsze zabytki polskiej kultury materialnej.